FIFAgate: Vụ bê bối lớn nhất làng bóng đá và cơ hội cải cách bị bỏ lỡ

Chiều ngày 26/5/2015, không khí trong “phòng chiến” của FBI tại tòa nhà 26 Federal Plaza (New York) căng thẳng đầy hồi hộp. Các luật sư và điều tra viên vượt qua lớp an ninh, lên tầng 23 để giám sát chiến dịch xuyên Đại Tây Dương rúng động làng bóng đá. Cảnh sát thường phục sẽ đập cửa khách sạn ở Zurich bắt giữ lãnh đạo FIFA - và đúng 10 năm trước, cuộc điều tra chưa từng có của Mỹ về nạn hối lộ "tràn lan, có hệ thống" làm ô danh môn thể thao vua đã phơi bày trước công chúng.

Sau tháng ngày làm việc cật lực, hàng chục công tố viên và đặc vụ thiếu ngủ tập hợp cho khoảnh khắc định mệnh. Trong lúc chờ đợi với bản cáo trạng 161 trang được niêm phong, vài người không khỏi nghĩ về tầm ảnh hưởng của vụ việc sắp công bố.

“Đây sẽ thay đổi lịch sử bóng đá toàn cầu”, một người nhớ lại suy nghĩ lúc ấy. Nhưng họ tự hỏi: Tác động thực sự cuối cùng sẽ là gì?

Một thập kỷ sau, nhiều người thất vọng trước câu trả lời phức tạp.

“FIFA đã không sửa chữa những lỗ hổng cơ cấu dẫn đến sự can thiệp của chính quyền Mỹ”, tổ chức phi lợi nhuận FairSquare nhận định trong báo cáo gần đây.

Vụ án nhanh chóng trở thành bê bối tham nhũng kinh hoàng nhất lịch sử thể thao hiện đại. 31 bị cáo nhận tội, hàng loạt án tuyên. Hàng trăm triệu USD bị tịch thu. FIFA - cơ quan quản lý bóng đá toàn cầu - buộc phải đối mặt với làn sóng cải cách.

Nhưng sau 10 năm, qua phỏng vấn với hàng chục cựu quan chức, chuyên gia quản trị và luật sư, nhiều lời hứa cải cách hóa ra rỗng tuếch. “Tất cả chỉ là lớp vỏ hào nhoáng”, Joseph Weiler - cựu thành viên ủy ban quản trị FIFA - nói.

Từ năm 2016, FIFA khẳng định tổ chức đã chuyên nghiệp hóa. “Ngày nay, chúng tôi hoạt động minh bạch, đạo đức”, Chủ tịch Gianni Infantino phát biểu với Yahoo Sports. Nội bộ chỉ ra việc giám sát chặt hàng tỷ USD phân bổ cho các hiệp hội thành viên. Nhiều người tin các vụ hối lộ từng “nhan nhản” trong hợp đồng truyền thông đã giảm.

Nhưng hối lộ chỉ là “triệu chứng của vấn đề quản trị lớn hơn”, một chuyên gia nhận xét. Các chủ tịch FIFA, liên đoàn châu lục và quốc gia bị chỉ trích vì mạng lưới bảo trợ cho phép họ hành xử “ngoài vòng pháp luật”.

Infantino - người thay thế Sepp Blatter sau scandal 2015 - đã củng cố mạng lưới này thay vì cải tổ. Ông vô hiệu hóa các cơ chế kiểm soát quyền lực, trở thành “bạo chúa hiện đại” theo lời cựu chủ tịch ủy ban quản trị Miguel Maduro: “Một ông vua tối thượng thỏa thuận với vài cá nhân, áp đặt thỏa thuận đó lên cả hệ thống bóng đá”.

Sự tập trung quyền lực này chính là mảnh đất màu mỡ cho nạn hối lộ. Dù một số quan chức Mỹ coi vụ án là cơ hội “thay đổi hệ thống tổ chức toàn cầu không tuân thủ luật lệ”, họ không truy tố FIFA. Thay vào đó, luật liên bang buộc họ xếp FIFA và các liên đoàn thành “nạn nhân” bị các cá nhân tham nhũng lừa đảo.

Khi cải cách đổ vỡ, các cựu quan chức Mỹ chỉ có thể đứng nhìn từ xa. Một người tiếc nuối: “Đó là cơ hội bị bỏ lỡ để nói ‘Hãy sửa chữa tất cả’”.

Khi scandal bùng nổ sáng 27/5/2015, “FIFA” và tham nhũng trở thành hai từ không thể tách rời. Truyền thông đưa tin dồn dập: “Các quan chức FIFA bị bắt vì hối lộ”, trụ sở FIFA bị khám xét. Dù phần lớn bị cáo liên quan đến công ty tiếp thị hoặc liên đoàn châu Mỹ (CONCACAF/CONMEBOL), vụ việc vẫn mang tên “FIFAgate”. Khi lãnh đạo đơn vị điều tra hình sự IRS Richard Weber chuẩn bị thông báo chấn động, ông chọn cách ví von: “Đây là World Cup của lừa đảo, và hôm nay, chúng tôi phạt thẻ đỏ FIFA”.

Blatter buộc phải từ chức dưới áp lực dư luận. Truyền thông khắc họa cuộc đối đầu giữa FBI và FIFA. Nhưng các cựu quan chức Mỹ khẳng định: “Mục tiêu không phải cải tổ FIFA”. Họ lo ngại phản ứng của người hâm mộ - những người có thể chất vấn: “Tại sao Mỹ can thiệp vào môn thể thao toàn cầu?”

Họ xây dựng luận điểm phù hợp với luật “lừa đảo dịch vụ trung thực”. Công tố viên Kelly Currie tuyên bố: “FIFA, CONCACAF và CONMEBOL là nạn nhân bị các cá nhân làm cho tha hóa”.

Dư luận hoài nghi: Phải chăng bóng đá bị đầu độc bởi vài kẻ xấu? Hay chính thể chế mục nát đã dung túng tội phạm?

Luật pháp Mỹ không có câu trả lời tinh tế. Dù đáng trách đến đâu, nạn nhân không thể đồng thời là thủ phạm. “Những gì FIFA làm nội bộ là việc của họ”, Currie nói năm 2015.

Giữa làn sóng chỉ trích, FIFA thành lập Ủy ban Cải cách. Báo cáo tháng 12/2015 nêu: “Khủng hoảng này là cơ hội hiếm có để FIFA đổi mới”.

Hàng chục kiến nghị được thông qua tại đại hội bất thường tháng 2/2016. Chủ tịch tạm quyền Issa Hayatou tuyên bố: “Chúng ta mở trang mới”. Vài giờ sau, Infantino đắc cử: “Kỷ nguyên mới của FIFA bắt đầu từ đây”.

Đó trở thành tuyên ngôn của FIFA trong nhiều năm. “Khủng hoảng đã qua”, Infantino tuyên bố tháng 8/2016. FIFA nỗ lực xin Mỹ công nhận tư cách nạn nhân để nhận hàng trăm triệu USD từ các vụ tịch thu.

Năm 2021, Bộ Tư pháp Mỹ đồng ý chuyển hơn 200 triệu USD vào quỹ phát triển bóng đá của FIFA. Infantino cảm ơn giới chức Mỹ: “Nhờ họ, FIFA từ tổ chức độc hại đã trở thành cơ quan quản lý thể thao đáng tin cậy”.

Nhưng trong 5 năm qua, Infantino dần tháo bỏ các cải cách. Khi mở rộng Hội đồng FIFA lên 37 thành viên, ông đồng thời trao quyền lực khổng lồ cho “Ban thường vụ Hội đồng” - nhóm 7 người gồm Infantino và 6 chủ tịch liên đoàn châu lục, có thể họp kín bất cứ lúc nào.

Ông can thiệp vào tính độc lập của các ủy ban then chốt. Chủ tịch ủy ban kiểm toán Domenico Scala từ chức phản đối. Hai đồng chủ tịch ủy ban đạo đức bị loại, tuyên bố: “Động thái vì động cơ chính trị đặt dấu chấm hết cho cải cách”. Maduro cũng bị gạt bỏ khi chống lại sức ép từ Infantino.

Gần đây, FIFA bãi bỏ giới hạn nhiệm kỳ, khôi phục hệ thống ủy ban cồng kềnh từng bị cắt giảm năm 2016. Nhà cải cách Mark Pieth nhận định: “Mọi thứ quan trọng đã biến mất. Cải cách chỉ còn là hình thức”.

FIFA dẫn việc được Mỹ bồi thường làm bằng chứng phục hồi. Nhưng văn phòng công tố Mỹ năm ngoái làm rõ: “Chúng tôi không xác nhận hiệu quả cải cách của FIFA”.

Maduro chua chát: “Vài quả táo hỏng bị loại, nhưng cây sinh ra chúng vẫn nguyên đó”.

Bộ Tư pháp Mỹ đã xử lý hàng chục cá nhân, khiến nhiều kẻ có ý định phạm tội phải e dè. Nhưng liệu hối lộ đã biến mất?

“Những kẻ quen sống trong tiền bạc và tham nhũng hàng chục năm rất khó thay đổi”, một cựu điều tra viên nói. “Họ sẽ tìm cách tinh vi hơn để trốn tránh”.

Khác biệt lớn nhất hiện nay là mọi thứ “im ắng”. Không còn những cáo buộc giật gân liên tiếp. Không có cuộc điều tra nào quy mô như FIFAgate. Khi Mỹ công bố vụ án, họ hy vọng các nước khác tiếp bước - nhưng hầu như không ai làm. Hai nguồn tin thân cận tiết lộ: “Đồng nghiệp nước ngoài thường nói ‘Chỉ có các anh dám và đủ năng lực làm điều này’”.

Họ dám làm vì bóng đá không dính líp chính trị Mỹ, và có luật mạnh cùng nguồn lực vô song. Nhưng giờ đây, khi vụ án 2015 sắp khép lại, nhiều người đặt câu hỏi.

“Giờ chẳng ai nghĩ một vụ tương tự có thể gây chấn động”, cựu công tố viên nói.

Toà án Tối cao Mỹ năm 2023 hạn chế áp dụng luật “lừa đảo dịch vụ trung thực”. Một thẩm phán sau đó hủy hai bản án trong vụ FIFA vì “luật này không áp dụng cho hối lộ thương mại nước ngoài”. (Văn phòng công tố đã kháng cáo).

Chuyên gia chống tham nhũng Alexandra Wrage nhận định: “Chuẩn mực quốc tế, đặc biệt của Mỹ, đã hạ thấp để phù hợp với FIFA”.

Trong khi đó, FIFA tự hào về “quan hệ tốt đẹp với ông Trump”. Infantino gần đây tiếp Ngoại trưởng Mỹ Pam Bondi và Giám đốc FBI Kash Patel - hai trung thành với Trump - tại văn phòng FIFA ở Miami. Với World Cup 2026 và 2031 tổ chức tại Mỹ, áp lực chính trị có thể cản trở điều tra tham nhũng. “Lợi ích cá nhân sẽ lấn át mọi cân nhắc”, Wrage nói.

Những người chỉ trích FIFA giờ đặt hy vọng vào sự can thiệp của Liên minh châu Âu. Với Maduro, vụ án Mỹ là “cơ hội bị đánh mất”.

Đây là Phần 1 của loạt bài về cách quyền lực định hình bóng đá toàn cầu. Đọc Phần 2: 'Hối lộ hợp pháp' và hai mặt FIFA thời Gianni Infantino.