40 năm sau thảm kịch Heysel: Những bài học bóng đá vẫn cần ghi nhớ

Thảm kịch Heysel là hiện thân của những ngày đen tối nhất trong lịch sử bóng đá. Bốn thập kỷ sau, những bài học từ nó vẫn cần được ghi nhớ.

Thảm họa xảy ra trên sân khấu lớn nhất: trận chung kết Cúp C1 châu Âu 1985 giữa Liverpool và Juventus. Trong ngày định mệnh tại Brussels đó, 39 cổ động viên thiệt mạng cùng 600 người bị thương khi đám đông bị dồn ép vào bức tường sụp đổ. Sự thất bại thảm hại trong quản lý đám đông và thiết kế sân vận động tồi tệ chính là nguyên nhân cốt lõi, giống như những thảm kịch Hillsborough và vụ cháy Valley Parade trong cùng thập niên.

Trong ba sự kiện, Heysel dường như là bi kịch bị lãng quên dù có tác động nặng nề cả trước mắt lẫn lâu dài. Nhiều người cho rằng CĐV Liverpool hoàn toàn chịu trách nhiệm, khi tình trạng chen lấn bắt nguồn từ hỗn loạn do nhóm cổ động viên The Reds vượt rào ngăn cách sang khu vực trung lập - nơi chủ yếu là CĐV Juventus. Mười bốn người sau đó bị kết tội ngộ sát và vào tù. Hậu quả là các CLB Anh bị cấm thi đấu châu Âu năm năm, đồng thời củng cố hình ảnh bạo loạn của người Anh vẫn tồn tại đến ngày nay trên lục địa.

Bốn năm sau tại Hillsborough, nơi quản lý đám đông tồi lại biến thành thảm họa cướp đi 97 sinh mạng, người hâm mộ một lần nữa bị đổ lỗi - thói quen hình thành sau tiền lệ Heysel. Thế nhưng, nguyên nhân hệ thống của những sự cố này vẫn chưa được giải quyết: vấn đề an toàn CĐV bị che lấp bằng cách đổ lỗi đơn giản cho những cổ động viên "côn đồ". Chỉ sau Heysel rồi đến Hillsborough, bài học mới thực sự được rút ra từ thảm kịch.

"Khi xảy ra thảm họa lớn như Hillsborough hay Bradford, các cuộc điều tra được mở ra - chẳng hạn Taylor hay Popplewell - và những cuộc điều tra đó làm lộ ra thất bại hệ thống rộng lớn hơn," Giáo sư Clifford Stott từ Đại học Keele, chuyên gia về đám đông và công tác cảnh sát kiêm đồng tác giả báo cáo độc lập về cảnh hỗn loạn ở chung kết Champions League 2022 tại Paris, nhận định. "Vấn đề chủ yếu là sân vận động không an toàn. Những cuộc điều tra đó tạo nên môi trường giúp an ninh sân vận động tiến bộ vượt bậc trong hơn 40 năm qua."

Sau Heysel, giới chức thừa nhận sự thất bại của nhà chức trách và tình trạng xuống cấp của sân Heysel cũng là yếu tố then chốt. Tuy nhiên, quan điểm phổ biến vẫn chỉ trích người hâm mộ - khi chủ đề bạo loạn luôn thu hút sự chú ý của công chúng và truyền thông.

Vì thế, việc chuyển hướng cách kể chuyện khỏi việc đơn thuần đổ lỗi cho bạo loạn là cực kỳ quan trọng. "Đó là cách kể chuyện hoàn toàn vô ích để hiểu bản chất vấn đề," Stott bổ sung. "Thứ chúng ta đối mặt không phải là côn đồ, mà là quản lý đám đông, động lực đám đông và tâm lý đám đông." Khi giới chức trách cuối cùng giải quyết vấn đề cốt lõi, những cải tiến không thể phủ nhận trong quy trình an toàn CĐV đã hình thành hàng thập kỷ sau - chủ yếu thể hiện qua Công ước Saint-Denis. Được Hội đồng châu Âu thông qua năm 2016 trước khi Chính phủ Anh chính thức phê chuẩn bảy năm sau, công ước này thiết lập khuôn khổ quản lý các sự kiện thể thao lớn.

Trên lý thuyết, đây là giải pháp sau nhiều năm vật lộn tìm cách giữ an toàn cho bóng đá toàn cầu, ngăn thảm họa hoặc quản lý đám đông thất bại trong tương lai. Là công cụ pháp lý xuyên lục địa, nó hướng tới tiếp cận đa ngành tích hợp cho sự kiện thể thao, đảm bảo an ninh không lấn át an toàn và dịch vụ, với không bên liên quan đơn lẻ nào - như cảnh sát - có thể tự giải quyết vấn đề.

Tuy nhiên, yêu cầu hợp tác cảnh sát quốc tế cho mỗi sự kiện xuyên biên giới vẫn là mục tiêu lý tưởng đầy tham vọng và cực kỳ khó thực hiện. "Tình huống lý tưởng là các thỏa thuận chính sách năm 2016 đạt được, nhưng chúng vẫn chưa thành hiện thực," Stott nói. Và như chúng ta thấy vài năm qua, hàng loạt thiếu sót không chỉ đẩy an toàn CĐV vào rủi ro nghiêm trọng, mà còn đưa cách kể chuyện quay lại đổ lỗi cho cổ động viên.

Chung kết Champions League 2022 là minh chứng thất bại chủ chốt, cho thấy 37 năm sau Heysel, những vấn đề tương tự vẫn tồn tại. Giao tiếp kém giữa các bên liên quan - điều Công ước Saint-Denis nhắm loại bỏ - lan tràn khi cảnh sát Paris hành động đơn phương, dẫn đến CĐV Liverpool bị dồn vào cổ chai tại lối vào Stade de France không phù hợp. Đám đông tất yếu tràn ngập cảnh sát, kết thúc bằng việc bị xịt hơi cay. Nhà chức trách Pháp sau đó đổ lỗi cho cổ động viên không vé gây ra tình cảnh này.

"Họ tập trung vào trật tự công cộng mà hy sinh an toàn công cộng," Stott nhận định, người có báo cáo độc lập kết luận CĐV không chịu trách nhiệm cho hỗn loạn ở Paris. "Có nhiều điểm tương đồng giữa thất bại ở Heysel và Paris. Vì thế dù tất cả chính sách và bài học phát triển, trớ trêu thay, năm 2022 chúng ta vẫn ở tình huống không khác 1985 là mấy."

Paris 2022 không phải ngoại lệ, đặc biệt về việc ưu tiên trật tự hơn an toàn, hay đổ lỗi cho CĐV. Ngay tuần này, suy đoán vô căn cứ trên mạng xã hội về vụ xe đâm vào đám đông diễu hành của Liverpool bùng nổ, với cáo buộc vô lý rằng CĐV khiến tài xế nổi giận lao vào đám đông làm 79 người bị thương. Tại Wroclaw trước chung kết Europa Conference League, cảnh sát dùng vòi rồng xối vào CĐV Chelsea sau hỗn loạn. Đầu mùa giải này, trước trận lượt đi tứ kết Europa League của Man United với Lyon, cảnh sát Pháp lại dùng hơi cay, tuyên bố đó là biện pháp "tương xứng" để lập lại trật tự. Dĩ nhiên, những sự cố cảnh sát hành động thái quá này không tuân thủ Công ước Saint-Denis.

Một phần vấn đề nằm ở danh tiếng xung quanh CĐV Anh. Rốt cuộc, nhiều nghiên cứu tình huống về thất bại gần đây của Công ước Saint-Denis liên quan đến các CLB Premier League. Định kiến về những kẻ côn đồ nguy hiểm vượt eo biển - bị đẩy lên cực điểm bởi sự kiện Heysel - vẫn tồn tại trong mắt CĐV và cảnh sát nước ngoài. Điều này bất chấp việc văn hóa bóng đá đã thay đổi lớn ở Anh, như Stott khẳng định: "Các nhóm rủi ro không hoạt động như trước đây - luật pháp đã góp phần lớn loại bỏ mối đe dọa đó."

Tuy nhiên, các nước châu Âu vẫn có phản xạ tăng cường lực lượng ứng phó khi CĐV Anh đến, thường dẫn đến hành động cảnh sát cứng rắn, vô căn cứ và thái quá đẩy người hâm mộ vào nguy hiểm. "Vấn đề chính ở châu Âu là đánh giá rủi ro," Stott nói thêm. "Đánh giá rủi ro thường không tinh vi. Giả sử lực lượng cảnh sát chủ nhà ở nơi như Italy, Hy Lạp hay Tây Ban Nha. Họ sẽ hỏi: 'Đây có phải CĐV Anh không?' Nếu có, họ xem đó là rủi ro cao và điều động lượng cảnh sát không cần thiết. CĐV Anh đi xem đá không gây rối, nhưng bị đối xử như thể họ sẽ làm. Động thái đó thực ra châm ngòi hỗn loạn."

Điều này không phản ánh lý tưởng "một cách tiếp cận cho tất cả" mà Công ước Saint-Denis - văn bản pháp lý được phê chuẩn nhằm đảm bảo mọi khía cạnh an toàn CĐV - đề ra. Bởi lẽ, sau bảy năm thỏa thuận, "đầy tham vọng" vẫn là cách mô tả công ước. "Chính sách đã có, mọi người đều biết đó là hướng đi đúng," Stott khẳng định. "Vấn đề là thực thi - không phải hoàn toàn vì nhiều sự kiện thực hiện được. Vấn đề là những sự cố lẻ tẻ không tuân thủ chính sách, và dường như không có cơ chế giám sát nào để nói rằng nếu không thực hiện thì hậu quả là gì? Nếu không có hậu quả, những sai lệch này sẽ tiếp tục xảy ra."

Với Stott, bước tiến lớn để biến Công ước Saint-Denis thành chuẩn mực liên quan đến sự tham gia và kiểm soát của UEFA. Dù ghi nhận việc tổ chức này thông qua thỏa thuận là "động lực" thay đổi chương trình nghị sự, tình hình sẽ cải thiện đáng kể nếu UEFA chủ động hơn trong giám sát công tác cảnh sát tại các giải đấu.

"UEFA không thực sự kiểm soát cảnh sát," ông nói. "Cảnh sát do các quốc gia thành viên kiểm soát, và những lực lượng cảnh sát cùng quốc gia đó đôi khi hoàn toàn đi chệch khỏi thỏa thuận. Đây là lúc chúng tôi lập luận, nhất là trong báo cáo về xử lý chung kết Champions League ở Paris, rằng UEFA nên chịu trách nhiệm và kiểm soát nhiều hơn công tác cảnh sát tại sự kiện của họ. Việc họ không làm được điều này là một trong những vấn đề chính cần đối mặt.

"Thất bại trong giám sát hoạt động an ninh, an toàn tại các địa điểm nằm ở trung tâm vấn đề. Nếu họ chủ động hơn trong việc đảm bảo các sự kiện được kiểm soát theo thỏa thuận, chúng ta sẽ có sự kiện an toàn hơn. Đó là điều đã sai ở Paris và tiếp tục sai sót.

"Khi CĐV Man United lại bị xịt hơi cay, UEFA có thể can thiệp và tuyên bố 'nếu điều này tiếp diễn ở Pháp, đội bóng của các bạn sẽ không được dự Champions League nữa'. Họ có thể lập trường cứng rắn hơn, nhưng không làm. Chúng ta thực sự cần khuôn khổ quy định mạnh mẽ và vững chắc hơn để đảm bảo thực thi chính sách hiện có một cách hệ thống và mạch lạc."

Bóng đá hiển nhiên đang ở vị thế tốt hơn 40 năm trước. Heysel là một trong những bi kịch rung chuyển bóng đá và buộc phải thay đổi. Dù luật pháp chứng minh điều đó, chúng ta vẫn thấy thiếu sót trong thực tiễn quản lý sự kiện, đặc biệt ở đấu trường quốc tế. Vẫn còn nhiều việc phải làm để đảm bảo an toàn cho CĐV đi cổ vũ, ngăn hỗn loạn một lần nữa bùng lên thành thảm họa.