Triết lý Mourinho và sự lạc hậu trong bóng đá hiện đại

Cuối tháng trước, CLB Thổ Nhĩ Kỳ Fenerbahce thông báo chấm dứt hợp đồng với Mourinho sau hơn một năm hợp tác. Quyết định được đưa ra dù tỷ lệ thắng của chiến lược gia người Bồ Đào Nha không thấp.

Trong buổi phỏng vấn sau đó, Chủ tịch CLB, ông Ali Koc, cho biết triết lý phòng ngự, chờ đợi sai lầm của đối phương mà Mourinho áp dụng đi ngược lại bản sắc bóng đá tấn công, áp đảo của Fenerbahce. Thất bại tại vòng loại Champions League trước Benfica cũng được xem là nguyên nhân quan trọng. 

Mourinho bị Fenerbahce sa thải vì không thể tạo ra lối chơi tấn công áp đảo.

Giới mộ điệu chờ đợi lời phản bác từ Mourinho, nhưng cho đến lúc này, ông vẫn im lặng. Sự ngạo nghễ của chiến lược gia từng gọi Arsene Wenger là kẻ thất bại, từng châm biếm các HLV yêu thích tấn công là những nhà thơ không có danh hiệu, đã biến mất.

Trước đây, ngay cả trong thất bại, Mourinho vẫn tìm ra cách bào chữa, thể hiện cái chất “Người đặc biệt” của ông. Giờ đây, sự thay đổi nhanh chóng của bóng đá thế giới và nhu cầu giải trí từ người hâm mộ dường như đã khiến Jose Mourinho trở thành lão già lỗi thời, như cái cách ông từng gọi Claudio Ranieri hay Jesualdo Ferreira.

Để đánh giá chính xác di sản và vị thế hiện tại của Jose Mourinho, cần phân tích hệ thống đã đưa ông lên đỉnh cao, những thành công trong quá khứ và các yếu tố khiến triết lý đó không còn chiếm ưu thế.

Thành công nhờ bóng đá thực dụng

Không giống như nhiều HLV huyền thoại khác như Johan Cruyff hay Pep Guardiola, Mourinho không có một sự nghiệp cầu thủ lẫy lừng. Ông không thể dùng uy tín từ quá khứ thi đấu để áp đặt lên các ngôi sao trong phòng thay đồ. Do đó, quyền lực của Mourinho phải đến từ sự vượt trội về mặt trí tuệ và chiến thuật.

Điều này buộc ông tiếp cận bóng đá theo cách khoa học của một nhà phân tích. Ông mổ xẻ các pha bóng, khoảnh khắc, khu vực không gian và tìm cách hiệu quả nhất để kiểm soát chúng. Triết lý của Mourinho được xây dựng dựa trên việc giảm thiểu rủi ro và tối đa hóa kiểm soát.

Trong bóng đá, phòng ngự dễ kiểm soát hơn tấn công. Một đội bóng có thể không ghi bàn, nhưng họ có thể được huấn luyện để hạn chế tối đa việc thủng lưới. Ám ảnh về việc kiểm soát trận đấu và giảm thiểu yếu tố may rủi là gốc rễ của tư duy thực dụng.

Trong thời gian làm trợ lý và phiên dịch tại Barca, Mourinho chịu ảnh hưởng của Sir Bobby Robson và Louis van Gaal. Trong đó, Van Gaal ảnh hưởng sâu sắc đến tư duy chiến thuật của ông. Van Gaal là một HLV bị ám ảnh bởi hệ thống, cấu trúc và tổ chức. Ông tin rằng hệ thống được tổ chức tốt có thể đánh bại bất kỳ đối thủ nào. 

Bên cạnh Mourinho đã không còn những học trò trung thành như Lampard hay Terry.

Mourinho đã tiếp thu triết lý này và biến nó thành của riêng mình. Ông học được cách xây dựng đội bóng như một cỗ máy được lập trình sẵn. Mỗi cầu thủ là một bánh răng và phải tuân thủ nghiêm ngặt kỷ luật. 

Thành công đầu tiên trong sự nghiệp của Mourinho tại Porto càng định hình tư duy của ông. Ông khiến đội chủ sân Dragao cực kỳ khó bị đánh bại dù đối thủ có là Man Utd, Real Madrid hay AC Milan.

Chức vô địch Champions League năm 2004 chính là minh chứng hùng hồn nhất. Thành công này đã củng cố niềm tin của ông rằng một hệ thống phòng ngự kỷ luật và chiến thuật hợp lý có thể giúp đội bóng yếu hơn đánh bại các đối thủ hùng mạnh.

Công thức này đã giúp Mourinho giành nhiều danh hiệu. Chức vô địch Champions League cùng Porto năm 2004, hai chức vô địch Ngoại hạng Anh trong nhiệm kỳ đầu tại Chelsea, và cú ăn ba cùng Inter Milan năm 2010 là minh chứng.

Trận bán kết Champions League 2010, khi Inter Milan đối đầu Barca, được xem là ví dụ điển hình về sự hiệu quả của lối chơi phòng ngự kỷ luật mà Mourinho xây dựng.

Bóng đá hiện đại đã thay đổi

Tuy nhiên, bóng đá đỉnh cao đã có những thay đổi lớn trong vài năm qua. Sự phát triển của các triết lý bóng đá chủ động, như lối chơi kiểm soát bóng của Pep Guardiola hay pressing tầm cao (Gegenpressing) của Jurgen Klopp, đặt ra những tiêu chuẩn mới.

Các hệ thống này yêu cầu cầu thủ phải pressing với cường độ cao và liên tục, chủ động áp đặt lối chơi. Lối đá phòng ngự chờ cơ hội của Mourinho, vì thế, trở nên bị động hơn.

Sự khác biệt này trở nên rõ ràng từ hồi Mourinho dẫn dắt Man Utd vào năm 2016. Ngoại hạng Anh khi đó đã có sự hiện diện của Guardiola và Klopp. Dù Mourinho giành ba danh hiệu trong mùa đầu tiên và đưa đội về nhì ở mùa thứ hai, lối chơi của Man Utd vẫn bị chỉ trích. Lối chơi này bị cho là thiếu sáng tạo và không tạo ra sự áp đảo cần thiết trước các đội chiếu dưới.

Những hạn chế trong triết lý của Mourinho bộc lộ rõ ở mùa giải thứ ba tại sân Old Trafford. Lối chơi của Man Utd thiếu linh hoạt, phụ thuộc vào các cá nhân và không cho thấy bản sắc tấn công rõ ràng.

Cùng thời điểm, Liverpool và Man City ngày càng hấp dẫn khán giả bằng lối đá tốc độ và chủ động. Vì thế, ngay cả khi kết quả không đến nỗi nào, chiếc ghế của Mourinho cũng không thể vững vàng trước sức ép từ người hâm mộ.

Bên cạnh vấn đề chiến thuật, phương pháp quản lý nhân sự của Mourinho cũng lỗi thời. Việc ông công khai chỉ trích cầu thủ, điển hình là trường hợp của Paul Pogba, được cho là tạo ra môi trường làm việc căng thẳng trong phòng thay đồ.

Lứa cầu thủ hiện nay không giỏi kiểm soát cảm xúc và giữ kỷ luật thép như thế hệ trước. Họ sẵn sàng đấu khẩu, thậm chí nghỉ thi đấu, để phản đối HLV. 

Trước đây, Mourinho có những học trò cưng như Frank Lampard, John Terry, Didier Drogba, Javier Zanetti, Samuel Eto'o hay Nemanja Matic. Nhưng gần đây, ông không còn tìm được những cận vệ trung thành như vậy nữa.

Ảnh hưởng của truyền thông dần biến “Người đặc biệt” trở thành “Người cá biệt”, và ông trở thành vai phản diện cô độc trong những vở kịch dần rời xa sân khấu trung tâm.

Điều gì khiến triết lý của Mourinho trở nên lỗi thời

Có bốn yếu tố chính trong bóng đá hiện đại được cho là đã làm giảm hiệu quả của triết lý Mourinho. Đầu tiên là sự tiến hóa của chiến thuật. Các hệ thống pressing hiện đại được thiết kế để chống lại các khối phòng ngự lùi sâu. Việc các đội bóng hàng đầu pressing đồng bộ và thoát pressing hiệu quả khiến việc triển khai phản công trở nên khó khăn hơn.

Hai là yếu tố thương mại và giải trí. Nhiều ý kiến cho rằng bóng đá bây giờ không chỉ là thể thao mà còn là một sản phẩm giải trí. Người hâm mộ và chủ sở hữu CLB ngày nay không chỉ muốn chiến thắng mà còn muốn chứng kiến một lối chơi hấp dẫn. Phát biểu của Chủ tịch Fenerbahce, Ali Koc, về bản sắc tấn công của CLB đã phản ánh quan điểm này.

Khi HLV chưa đạt thành công như mong muốn, nhưng tạo ra điểm nhấn về lối chơi và được CĐV yêu mến, ông ta vẫn có khả năng tại vị. Nhưng vừa không đạt KPI thành tích, vừa trưng ra một lối chơi “buồn ngủ” thì không gì có thể cứu vãn dù cho đó là Mourinho.

Ba là sự thay đổi trong tâm lý cầu thủ và vai trò của huấn luyện viên. Vai trò của huấn luyện viên hiện nay không chỉ giới hạn ở chiến thuật mà còn là một nhà tâm lý, người truyền cảm hứng.

Nhiều huấn luyện viên thành công xây dựng mối quan hệ hợp tác với cầu thủ như Klopp hay Xabi Alonso. Phong cách quản lý có phần thích đối đầu của Mourinho được cho là không còn phù hợp với thế hệ cầu thủ mới.

Luật lệ thay đổi, công nghệ can thiệp sâu, khiến những chiêu trò của Mourinho mất tác dụng. 

Cuối cùng, luật bóng đá và sự can thiệp của công nghệ cũng chống lại những bộ óc thực dụng. Các đội bóng của Mourinho thường được biết tới nhờ khả năng đưa trận đấu vào những “vùng xám”, khi họ có thể chủ động gây ức chế lên đối thủ và tạo áp lực cho trọng tài. Nên nhớ, chỉ cần một lợi thế nhỏ, Mourinho có thể biến đó thành chiến thắng.

Nhưng ngày nay, luật ngày càng nghiêm khắc hơn với các pha phạm lỗi mang tính triệt hạ hoặc ngăn cản tình huống tấn công của đối phương. Các “máy chém” truyền thống của Mourinho ở hàng tiền vệ, vì thế, dễ bị truất quyền thi đấu hơn.

Việc các thủ môn chỉ được giữ bóng 6 giây hay trọng tài mạnh tay hơn với hành vi câu giờ cũng làm giảm khả năng bảo vệ tỷ số khi đang dẫn bàn. Về cơ bản, luật chơi đã dần tiến hóa để khuyến khích bóng đá tấn công, tốc độ và cống hiến - những thứ đi ngược lại triết lý ưu tiên chặt chẽ của Mourinho.

Nếu như những điều chỉnh về luật tác động ngầm, thì công nghệ như cú đấm trực diện đối với Mourinho. Rất nhiều "tiểu xảo" hay các pha bóng tranh cãi mà các đội bóng của ông từng hưởng lợi giờ đây đều bị phơi bày bởi VAR. Công nghệ này cũng làm giảm khả năng tác động của Mourinho lên trọng tài - một vũ khí nổi tiếng của ông.

Ngoài ra, tuy là một nhà phân tích tài ba, Mourinho dựa nhiều vào kinh nghiệm và quan sát. Ngày nay, dữ liệu lớn (Big Data) đã giải mã bóng đá ở một cấp độ sâu hơn. Lối chơi Mourinho áp dụng dần trở nên thiếu đặc sắc dưới lăng kính này. 

Tóm lại, không thể phủ nhận vị thế của Jose Mourinho trong lịch sử bóng đá. Ông là một trong những chiến lược gia thành công nhất với nhiều danh hiệu lớn. Tuy nhiên, triết lý đã làm nên tên tuổi của ông đang đối mặt với những thách thức lớn từ sự thay đổi của bóng đá hiện đại.

Lối chơi của ông vẫn có thể phát huy hiệu quả trong một số bối cảnh nhất định, nhưng để làm nền tảng xây dựng một CLB đỉnh cao có khả năng cạnh tranh và trình diễn lối đá hấp dẫn, triết lý này đang cho thấy sự lạc hậu. Mourinho vẫn là một phần quan trọng của lịch sử, nhưng dường như những chương thành công nhất của ông đã thuộc về quá khứ.

Có thể bạn quan tâm:

• Daniel Levy rời Tottenham: Di sản của nhà tài phiệt hay lời nguyền của lão hà tiện?

• Man United quyết loại Andre Onana để thanh lọc đội hình